Zagarčanin o Sv. Jovanu Vladimiru: Grčko žitije postojanije od latinskog !

Prošle su dvije godine od kada smo obilježili jedan veličanstveni datum vezan za sveukupno hrišćanstvo, a to je deset vijekova od mučeničke smrti velikog dioklijskog valadara, Svetog Jovana Vladimira.

Imali smo najrazličitija obilježja: veliki naučni simpozijum, mnogo divnih skupovao o svetom kralju, predivnih crkvenih svetkovina, hodočašća do mjesta njegove mučeničke smrti, besjeda, ali sve bi to ostalo nedorečeno da se mnogo toga nije pretočilo u pisanu riječ, jer se i ono što je zabilježeno u različitim vidovima modernih medija (a toga je bilo puno takođe) lagano zaboravlja, a samo je knjiga pravo i istinsko svjedočanstvo ljudskog postojanja.

Mene je, prije svega, impresionirala velika volja i snaga izdavača da se na jednom mjestu saberu svi validni spisi posvećeni svetom kralju, a sve to je objedinjeno u ovoj ediciji, u kojoj su djela pisana decenijama unazad od strane velikih imena naše duhovne prošlosti, istorije, istorije umjetnosti, filologije i arheologije…

Obično je rijetko da se kod velikih datuma naše prošlosti mari za sav prethodni trud, već se objavljuju monografije bez prisjećanja na izuzetna stvaralaštva, bez kojih bismodanas bili potpuno usamljeni u traganju za veličinom Vladimirove zemaljske misije i čuda koje su zapisivana u slavu njegove nebeske moći.

Iz tog razloga mogu slobodno da kažem da je ova edicija jedinstvena retrospektiva velikog naučnog pregalaštva, ali i dobra osnova za odgonetanje mnogo drugih nepoznanica s početka srednjovjekovlja, o čemu je naročito pisano u dva povezana toma koji su nastali kao produkt naučnog simpozijuma.

Iz perspektive jednog „novog“ vremena, i nakon velikog broja objavljenih spisa i ogromne istorijske građe, eminentni naučnici iz izuzetno značajnih institucija, već dokazana imena u okviru proučavanja prošlosti, osvježila su nam još uvijek skriveni i tajnoviti period X-XI vijeka.

Potvrde starijih stanovišta, kao i nova viđenja mogu se sublimirati u rečenici koju je preuzvišeni Vladika Amfilohije napisao u jednom od predgovora: „U Božijim očima milenijum je kao dan, a dan samo tren u kome je stao sav milenijum.“

Na taj način, novija razmatranja možemo shvatiti i kao preplitanja različitih vidova proučavanja Vladimorovog kulta, crkvenih predanja, umjetnosti, filologije i arheologije, jer ona su jednako vezana za bit svetitetelja, od davnina pa do danas.

Osvrćući se na najznačajnije djelove proučavanja Svetog Jovana Vladimira, mogao bih svu prethodnu djelatnost podijeliti na dva dijela. Onu gdje je u određenim tumačenjima data možda i prevlika pažnja, kao što je to latinsko žitije tzv. Popa Dukljanina, u odnosu na ono manje proučavano „Grčko žitje“, koje je mnogo duže i mnogo postojanije ostalo u svijesti pravoslavnog naroda od Prespe do Elbasana, gdje su stoljećima počivale mošti svetitelja, u crkvi Svetog Jovana Vladimira, a ne u crkvi Svetog Jovana Preteče, kako bi neki novoistoričari htjeli, samo da bi izbacili njegovo kršteno ime Jovan.

Zato, kada se ove vremenske distance osvrnemo na zemljski život ovog velikog vladara ne možemo a da ne pomenemo različita tumačnja i zablude koje se javljaju kao produkt takve, nekritičke nauke sadašnje Crne Gore.

Na ta tumačenja, iako po mom skromnom mišljenju pogrešna, postoje i odgovori, ali oni nisu još uvijek sintetizovani u jednom djelu koje bi bilo prilagođeno ne samo za naučnu elitu, već i za narod koji se ne bavi ovom problematikom, vjerujući ili ne.

Danas, nakon proučavanja nekih novih podataka moramo da se zapitamo u kom smjeru treba da krenu buduća naučna istraživanja X-XI vijeka. Kada ovo kažem prvenstveno mislim na materijalne, arheološke podatke, koji nisu nikada uzimani previše u obzir, a njihov broj je toliko veliki da ih je nemoguće i pobrojati ovom prilikom.

Iz mora takvih izdvojio bih drevni grad Svač, ili Vladimir, i blizu njega Oblik, ili, takođe, imenom Vladimir, koji nisu ozbiljno uzimani kao predmet rasprava i naučnog razmatranja.

Ne koristiti arheološke podatke, narodna predanja, i jednu drugu perspektivu u proučavanju Vladimirovog kulta je upasti u ćorskokak ili stranputicu koja nas sigurno odvodi na pogrešna mjesta.

Sa druge strane pređašnja istoriografija nije uzimala previše za ozbiljno „Grčko žitje“ svetitelja koje se takođe služilo originalnim žitijem i drugim spisima koje pominje Kozma Kitijejski, jer on kaže da se koristio zapisima iz: Velike knjige, i srspkim dokumenatima.

To nas stavlja ponovo pred jedan drugačiji problem koji bi po mom mišljenju morao da ima svoje mjesto u budućem proučavanju Vladimirovog svetiteljskog kulta.

Da li smo u pravu ako prenebregnemo Kozminu rečenicu da je u Velikoj knjizi bilo više o službi o njegovom životu ali su se ona izgubila, a u knjigama srpskim čuvaju se bolje život i čudesa svetiteljeva?

Mislim da nismo i da je neprihvatljivo da u današnjem žitiju Svetog Jovana Vladimira ne postoje priče koje su zabilježene u tzv. Grčkom žitiju, kao npr: Čudnovato drvo, Pojava krsta i određivanje mjesta njegove zadužbine, Sveti Jovan Vladimir kao konjanik bez glave…

Ako nam o tome svjedoči ogromno poštovanje kulta Svetog Jovana Vladimira na prostoru Ohridske arhiepiskopije i veliki broj mjesta koja su povezana sa Vladimirovim kultom po cijeloj Albaniji i današnjoj Makedoniji, o čemu najbolje govori njegovo ogromno poštovanjemeđu hrišćanima pravoslavcima na prodručju od Ohrida do Elbasana, onda određeni djelovi današnjeg žitija, po mom mišljenju, moraju da se dopune.

Dukljanin je iz svoga latinskog žitija izbacio neke od ključnih priča koje su veoma važne za određene djelove svetiteljevog kulta, posebno onog gdje se govori o tome u kojoj crkvi je sahranjen i kakva čuda su prethodila njegovoj smrti, pa možemo da zaključimo da se tzv. Pop Dukljanin neravnomjerno prilagođava jednom drugom shvatanju njegovog života, izbacivši određene djelove, “pravdajući se” poslednjom rečenicom: „Ako neko želi da sazna koje je i kakave vrline Bog blagoizvolio neka pročita knjigu o njegovim djelima (liber gestorum eius).“

Mnogo toga ima da se kaže na osnovu uproređivanja ova dva spisa, prvenstveno korišćenjem arheoloških podataka, ali taj proces nije lak i traži još puno naučnog rada, premda je ovom edicijom udaren temelj u pristupu mnogim nerazjašnjenim pitanjima.

Naše srednjovjekovlje krije mnogo nepoznanica. Neke od njih su naučnim metodama obradili mnogi eminentni naučnici čija su djela objavljena u ovoj gorostasnoj ediciji. I to nije malo, naravno, ali budućnost koja počiva na ovakvim podvizima daje nam nadu da ćemo imati mnogo kristalniju sliku tog dalekog vremena.

Slava Svetom Jovanu Vladimiru uz predivne stihove rumijske litije: „Krst se nosi, Bog se moli, Gospode pomiluj!“

mr Mladen Zagarčanin, arheolog

(Iz osvrta sa promocije edicije „U spomen i slavu Svetog Jovana Vladimira“, održane u Baru)