HIC RHODUS, HIC SALTA: Vladari iz sjenke (3) - O Hazariji još jedan osvrt

PRIREDIO: Igor Rems

Šta kaže Piter Golden o Hazariji

Hazarsko carstvo (oko 650–oko 965/968), jedna od najvećih država srednjovekovne Evroazije, dominiralo je ogromnim prostorom od ukrajinskih stepa do zemalja bliskih reci Ural i od regiona srednjeg Povolžja do Severnog Kavkaza i Krima. Značajni segmenti njegovog stanovništva prihvatili su judaizam sredinom do kraja osmog veka. Vladajuće jezgro ove države, sastavljeno od turskih plemena, vodilo je poreklo od Turskog kaganata sa središtem u Mongoliji, države koja se prostirala od Mandžurije do Crnog mora.

Ovo carstvo bilo je podeljeno na istočni i zapadni deo, a Hazarski kaganat, predvođen otcepljenom granom vladajućeg klana Ašina, odvojio se od fragmentiranog zapadnog turskog carstva između 630. i 650. godine.

Iako se Hazari spominju u arapskim, jermenskim i gruzijskim izvorima i pre ovog perioda, tek oko 650. godine mogu se pouzdano identifikovati kao jasno definisana politička zajednica. Hazarija je pod svoju vlast stavila etnički raznovrsno stanovništvo turskih, iranskih, ugrofinskih, slovenskih i severnokavkaskih naroda, koji su se bavili nomadskim stočarstvom, poljoprivredom, vinogradarstvom i lovno-sakupljačkim zanimanjima tipičnim za severne šume.

Država je igrala presudnu ulogu u međunarodnoj trgovini kao posrednik između severnih krajeva i Vizantijskog i Islamskog carstva. Geograf Ibn Hurdabih beleži više transkontinentalnih ruta jevrejske trgovačke kompanije „Radaniti“, koja je, pre nego što su je zamenili Rusi, odigrala važnu ulogu u evroazijskoj trgovini. Iako se zna malo o njihovom kulturnom ili religijskom uticaju u Hazariji, izvesno je da su njihove trgovačke mreže bile moćne i duboko ukorenjene.

Hazari su naplaćivali deset procenata vrednosti robe koja je prolazila kroz njihove zemlje i zauzvrat štitili trgovačke puteve. Prestonica Atil, smeštena na ušću Volge, bila je kosmopolitsko središte sa snažnim jevrejskim, muslimanskim, hrišćanskim i paganskim zajednicama. Uz izuzetak vladarske palate i nekoliko administrativnih zgrada, većina stanovnika živela je u nomadskim šatorima. Lokacija Atila nije utvrđena, kao što nije sasvim jasno ni da li je prethodni centar bio Samandar ili Balandžar. Hazari su važili za državu izrazite verske tolerancije, omogućavajući svakoj zajednici da uređuje sopstvene unutrašnje poslove.

Poreklo Hazara predmet je brojnih naučnih rasprava. Nije jasno da li potiču od turskog plemena ili šireg plemenskog saveza, niti da li je sam etnonim u početku bio politički termin za grupu koja se odvojila od zapadne turske države. Pitanje otežava i višenacionalni karakter Hazarskog carstva. Muslimanski geografi prenose različite podatke o hazarskom jeziku – od toga da je bio srodan bulgarskom do toga da se razlikovao od svakog drugog poznatog jezika. Sačuvani jezički fragmenti, poput titula, imena i toponima u različitim izvorima, uglavnom su turskog porekla, ali nedovoljni da precizno odrede kojim oblikom turskog su Hazari govorili.

Od sredine sedmog veka Hazari su pokorili ili proterali bugarska plemena iz crnomorskih stepa, dok su istovremeno vodili složen rat sa muslimanskim kalifatom za kontrolu Kavkaza. Godine 737. omejadski general Marvan izveo je iznenadni vojni udar, zarobio hazarskog kagana i privremeno ga preobratio u islam. Ipak, ovo preobraćenje nije imalo trajne posledice, jer muslimanska vojska nije mogla da održi prisustvo na Volgi. Ratovi sa kalifatom, kao i savez sa Vizantijom, uticali su na verski profil Hazarije. Vladajuća elita, nastojeći da odabere monoteističku religiju koja ne bi podrazumevala političku potčinjenost ni kalifu ni vizantijskom caru, opredelila se za judaizam.

Datiranje judaizacije nije precizno utvrđeno, verovatno zato što je reč o procesu koji je trajao generacijama. Najpre je zahvatio vladajući sloj, a potom se širio na druge delove stanovništva. Jehuda Halevi u delu „Kuzari“ smešta početak preobraćenja u oko 740. godinu, što je možda vreme pokretanja čitavog procesa. Muslimanski istoričar el-Masudi u sredini X veka tvrdi da se kagan preobratio u vreme kalifa Haruna el-Rašida, privukavši u Hazariju brojne Jevreje iz Vizantije i muslimanskih zemalja. Ovaj datum osnažuje i pojava hazarskih novčića iz 838. godine sa natpisom „Mojsije je Božji poslanik“.

Do tog vremena judaizam je očigledno postao deo državnog identiteta. Samo pripadnici jevrejskog dela vladajućeg klana mogli su postati kagani. Ibn Fadlan 921–922. godine svedoči da su „Hazari i njihov kralj svi Jevreji“. Ibn el-Fakih oko 930. piše da su „svi Hazari Jevreji, ali su nedavno judaizovani“. Hebrejska prepiska iz sredine X veka – pisma kagana Josifa i Hasdaija ibn Šapruta – predstavlja preobraćenje kao unutrašnji proces, uklapajući ga u biblijsko poreklo od Togarme, pretka turskih naroda. U Kijevu se u to vreme takođe nalazila značajna hazarsko-jevrejska zajednica.

Većina nomada pod hazarskom vlašću ostala je verna starim šamanističkim verovanjima i kultu tengrijanskog nebeskog božanstva Tengrija. U gradovima poput Hajdaka beleženo je da je vladar obavljao bogosluženja uzastopnih dana sa svojim muslimanskim, jevrejskim i hrišćanskim podanicima – slikoviti dokaz verskog mozaika regiona.

Posebna odlika Hazarije X veka bila je institucija sakralnog kaganata. Kagan je bio simbol države, ali ne i stvarni vladar – to je bio agan-beg. Dvostruka vlast je poznata u turskom svetu, ali je hazarska varijanta bila posebno razvijena: kagan je bio osamljena, nedodirljiva figura, okružena ritualima prečišćavanja i dvorskom kulturom sa upečatljivim iranskim uticajima. Investitura kagana sledila je drevni turski običaj ceremonijalnog davljenja, posle koga bi novi vladar u trenutku gubitka svesti „predvideo“ trajanje svoje vladavine.

Hazarija je u X veku već bila oslabljena. Rusi i Oguzi napali su je 965. i ponovo 968/969. godine. Prema muslimanskim izvorima, kagan je, u očajanju, ponudio da pređe u islam u zamenu za pomoć Horezma. Posle ovih događaja Hazarsko carstvo brzo nestaje sa istorijske scene. Pojedinačna pominjanja nastavljaju da postoje u ruskim i drugim izvorima. Krim, nekada čvrsto pod njihovom kontrolom, u zapadnim izvorima dugo je nazivan Gazarija. Jevrejske zajednice koje su se formirale u regionu apsorbovale su judaizovane Hazare, dok su se drugi stopili sa dolazećim turskim plemenima.

Uloga Hazara u nastanku istočnoevropskog aškenaskog jevrejstva i dalje je predmet povremenih spekulacija. Iako je moguće da su judaizovani Hazari bili jedna od komponenti kasnijeg aškenaskog korpusa, naučni konsenzus je jasan: oni nisu bili odlučujući faktor.