Otpad kao prijetnja javnom zdravlju: Crna Gora kasni za EU obavezama

PIŠE:  dr Ivana Vojinović

Upravljanje otpadom u Crnoj Gori i dalje je u fazi tranzicije. Iako su zakonski temelji postavljeni, a pojedine infrastrukturne tačke, poput regionalnih sanitarnih deponija „Livade“ i „Možura“, predstavljaju primjere sistemskog pristupa, stvarnost pokazuje da je naš odnos prema otpadu u velikoj mjeri reaktivan. Završavamo petu godinu bez Državnog plana upravljanja otpadom, pa samim tim i bez lokalnih planova. Nijesu urađeni ni planovi prevencije otpada na lokalnom nivou, a što su zahtjevi evropskog zakonodavstva i prvi važan korak ka izgradnji kulture reciklaže.

Novo ambiciozno evropsko zakonodavstvo od Crne Gore kao države kandidata za članstvo u EU zahtijeva razvoj politike prevencije nastanka i ponovne upotrebe otpada, kako bi odvojeno sakupljanje otpada dominiralo, reciklaža postala pravilo, a odlaganje na deponije bilo svedeno na nužni minimum.

Gomilanje obaveza
Na teritoriji Crne Gore zvanično je popisano čak 346 neuređenih odlagališta otpada. U pregovorima sa EU u Poglavlju 27, Crna Gora je zatražila da joj se omogući da nakon očekivanog datuma ulaska u EU, u tzv. prelaznom periodu, konkretno do 2033. godine, ispuni sve brojne obaveze u oblasti upravljanja otpadom. Nažalost, naša država samo nastavlja sa gomilanjem tih obaveza, pa nam Evropska komisija ukazuje da nemamo uspostavljen sistem selekcije i reciklaže otpada, da se ne rješava pitanje privremenih odlagališta koja treba zatvoriti i sanirati, niti imamo viziju u strateškom planiranju i investicijama.

Dakle, već se čini nedostižnim da se, čak i u srednjem roku, dostignu stope odvojenog sakupljanja i reciklaže od 50 odsto (makar za papir, metal, plastiku i staklo), obezbijedi adekvatan tretman tzv. posebnih tokova otpada (električnog i elektronskog, baterija i akumulatora, ambalaže), smanji količina biorazgradivog otpada koji završava na deponijama, izgradi infrastruktura po evropskim standardima, posebno na sjeveru Crne Gore, kao i saniraju neuređena odlagališta.

Inspekcijski nadzor ne jača, i tu posebno zabrinjava to što nijesu obezbijeđena finansijska sredstva za osnivanje državne komunalne inspekcije, što je istovremeno i zakonska obaveza. Ako država želi građanima da pošalje poruku da je posvećena upravljanju otpadom, onda mora to da pokaže i kroz veći budžet, koji će stvoriti uslove za primjenu propisa i realizaciju projekata.

Zakoni i očekivanja
U aprilu 2024. godine, Skupština Crne Gore donijela je novi zakon o upravljanju otpadom. I ovaj zakon, uostalom kao i prethodni, jasno definiše kako otpad mora biti tretiran, odložen i kontrolisan u svrhu zaštite zemljišta, voda, vazduha i zdravlja ljudi. Uprkos tome, u našoj državi se i dalje uglavnom odlaže miješani komunalni otpad. To stvara ogroman pritisak na regionalne deponije.

Deponija „Livade“ danas preuzima otpad iz čak devet opština (Podgorica, Cetinje, Danilovgrad, Tuzi, Zeta, Plužine, Šavnik, Nikšić i Mojkovac), čime pokriva centralni i djelimično sjeverni region države. Na nju se dnevno dopremi više od 350 tona otpada na preko 100 kamiona, što u konačnom čini godišnji prijem od više od 100.000 tona komunalnog otpada.

Tehnološki proces u sanitarnim kadama obavlja se u skladu sa zakonskom regulativom koja je prilagođena EU propisima, a što se konstantno dokazuje redovnim izdavanjem integrisanih dozvola za rad ovog postrojenja. Objekat ima prostorni kapacitet za šest sanitarnih kada. Kako je četvrta kada na izmaku kapaciteta, gradnja nove sanitarne kade je urgentna nužnost. Očekivati da deponija „Livade“ može funkcionisati bez širenja kapaciteta, u uslovima izostanka efikasnog sistema prevencije nastanka, selekcije (posebno primarne) i reciklaže otpada u široj društvenoj zajednici, potpuno je nerealno.

Naime, bez pete sanitarne kade svih ovih devet opština, u kojima živi 50,1 odsto stanovnika Crne Gore, ostale bi bez alternative koja ispunjava EU tehničke i ekološke uslove za bezbjedno deponovanje otpada koji 317.031 stanovnik navedenih opština svakodnevno stvara. Svako drugo rješenje u ovom momentu vodilo bi ka neformalnim deponijama, zagađenju voda i vazduha, sanitarnim i epidemiološkim rizicima, kao i kršenju evropskih direktiva, jer nažalost naviku i obavezu reciklaže i ponovne upotrebe otpada koje pokušavamo da izgradimo godinama ne možemo stvoriti preko noći. Drugim riječima, izgradnja pete sanitarne kade na deponiji „Livade“ je pitanje javnog zdravlja i očuvanja životne sredine.

Uz to, Direktiva o otpadu jasno predviđa da države članice EU moraju obezbijediti dovoljne kapacitete za obradu i odlaganje otpada u skladu sa hijerarhijom upravljanja otpadom: prevencija, ponovno korišćenje, reciklaža, energetska valorizacija i, na kraju, deponovanje. Jasno je da se Crna Gora još dominantno nalazi na hijerarhijskoj ljestvici deponovanja. Zato su sanitarne kade, dok se ne izgradi kompletan lanac upravljanja otpadom, neizbježna nužnost. Ovdje treba naglasiti da sanitarna kada nije samo prostor na koji se otpad odlaže. To je složen inženjerski objekat sa višeslojnim zaštitnim sistemima, drenažama, prikupljanjem procjednih voda, sistemima za kontrolu emisija gasova, pa njeno projektovanje, izgradnja i upravljanje nijesu ad hoc poslovi.

Izgradnja nove sanitarne kade na deponiji „Livade“ jeste nužan korak, ali ne smije biti jedini. Paralelno sa izgradnjom nove sanitarne kade, država mora snažno ulagati u infrastrukturu za selekciju i reciklažu otpada, kao i u edukaciju i promjenu svijesti građana i privrede. Dok god se selekcija i reciklaža budu tretirale kao alternativa, a ne kao prioritet, sistem će ostati preopterećen i dugoročno neodrživ, ali i nekonkurentan na evropskom tržištu koji je okrenut ka cirkularnoj ekonomiji i valorizaciji otpadnih materijala.

(Autorka je direktorka Centra za klimatske promjene UDG)

Izvor: Pobjeda